جاوید راحل دانشجوی دکتری تخصصی اندیشه سیاسی
بخش چهارم و پایانی
7. توسعه انسانی و رشد اقتصادی
مطالعات زیادی صورت گرفته که نشان می‌دهد در کشورهای در حال توسعه انسانی با توسعه مالی ارتباط عمیقی دارند. به باور بسیاری از اقتصاد دانان، کمبود سرمایه گذاری در سرمایه‌های انسانی عامل اصلی نازل بودن سطح رشد اقتصادی در کشورهای در حال توسعه است و تا زمانی که این کشورها سطح توسعه انسانی خود را ارتقاء ندهند، بازدهی و کارایی نیروی کار و سرمایه در سطح نازل باقی می‌ماند و رشد اقتصادی با کندی و با صرف هزینه‌های سنگین‌تر صورت می‌گیرد.
رابطه بین رشد اقتصادی و توسعه انسانی، رابطه‌ای دو طرفه است بین رشد اقتصادی و توسعه انسانی میتوان دو جریان را که: الف) جریان از رشد اقتصادی به توسعه انسانی، ب) جریان از توسعه انسانی به رشد اقتصادی را از هم باز شناخت.در واقع میتوان گفت سرمایه‌های فیزیکی تنها زمانی بیشتر مولد خواهند شد که کشور دارای مقادیر لازم شاخص توسعه انسانی باشد.
در طرف مقابل نیز عده‌ای بر این باورند که با افزایش رشد اقتصادی، رفاع خانواده‌ها افزایش می‌یابد و در نتیجه با صرف مخارج بر آموزش، بهداشت و تغذیه موجبات افزایش توسعه انسانی را فراهم می‌آورند یا با رشد اقتصادی سازمان‌های غیر دولتی تشکیل می‌شوند که هدف آن‌ها بالا بردن کیفیت زندگی مردمی و از بین بردن فقر است، در نتیجه توسعه انسانی افزایش می‌یابد. (مهدیلو و دیگران، 1394: 26)
1 – 7. تاثیر رشد اقتصادی بر توسعه انسانی
تولید نا خالص ملی که در اثر فعالیت خانواده‌ها، دولت، جامعه مدنی، سازمان‌های اجتماعی سکتور خصوصی به توسعه انسانی کمک می‌کند. در سایه رشد اقتصادی است که فعالیت‌های مثل آموزش و پرورش، بهداشت و غیره، توزیع عادلانه ثروت وامکانات هم چنان مبارزه با فقر بخودی خود بر توسعه انسانی تأثیر می‌گذارد. اگر به کشورهای ژاپن و آلمان نگاه شود هردو کشور در جریان جنگ جهانی دوم منابع اقتصادی خویش را از دست داده بودند و با توجه به عاملی غیر از عامل فزیکی که عبارت از منابع انسانی است به توسعه دستیافتند. منابع انسانی و نیروی تفکر و خلاقیت باعث رشد سریع و سپس توسعه را بمیان می‌آورد.
توسعه مالی با تأثیر گذاری مثبت بر روی رشد اقتصادی می‌تواند از طریق درآمد سرانه نا خالص بر روی شاخص توسعه انسانی تأثیر بگذارند. مثلاً در بحث ارتباط مستقیم سیستم مالی با شاخص آموزش با در نظر داشت HDI در سایه سیستم مطلوب مالی بخش آموزش بیشترین منابع مالی را کسب نمود و بالاترین اثرات را بر جای می‌گذارد. بنا بر این هزینه کردن در بخش آموزش‌های رایگان مهمترین عامل بهبود در دسترسی به دانش و تحصیلات آنظور که مورد نظر توسعه انسانی است تحقق پیدا می‌کند.
به همین ترتیب با در نظر داشت گذارش سلامتی جهانی که توسط سازمان بهداشت جهانی نشر شده است در سال 2000 برای رسیدن به وضع مطلوب و تحقق اهداف نظام سلامت؛ پاسخگویی و تأمین مالی صحیح نظام سلامت و ارتباط آن با سیستم مالی حاکم بستگی دارد. در همین رابطه موسالوس و دیکسون 2002 کتابی با عنوان (تأمین مالی نظام سلامت، انتخاب هایی برای اروپا) که در خصوص تأمین مالی نظام سلامت در کشورهای اروپایی تدوین شده نشان می‌دهد که چگونگی تأمین مالی نظام سلامت. ارتباط مستقیم با بهبود سطح سلامت جامعه دارد.
بلند بودن سطح در آمدها، امکان اشتغال و بهینه سازی زندگی از مولفه‌های توسعه انسانی اند که در سایه رشد اقتصادی امکان پیدا می‌کند، به این اساس «مطالعات نشان می‌دهد بطور کلی، فقر با رشد اقتصادی کاهش میابد؛ کاهش فقر روی سطوح توسعه انسانی تأثیر گذار خواهد بود». (فطرس و ترکمنی، 1391: 63) بنا بر این سطوح توسعه از چندین طریق به رشد اقتصادی وابسته است:
خانوارها که می‌توانند در آمد شان را در بخش‌های هزینه کنند که موجب افزایش سطح توسعه انسانی گردد، از جمله این موارد میتوان به تغذیه، آب سالم، آموزش و سلامت اشاره کرد هر قدر مخارج هزینه شده به وسیله خانوار بیشتر باشد، سطح توسعه انسانی بیشتر افزایش میابد.
دولت‌ها با بهبود شبکه سلامت، افزایش آب‌های آشامیدنی و تغذیه مناسب کاهش آلودگی هوا و تأمین زیر ساخت‌های مناسب برای افزایش کیفیت آموزش، می‌توانند موجب ارتقاء سطح توسعه انسانی شوند. در نتیجه با افزایش رشد اقتصادی، مخارج صرف شده در زمینه بهداشت، آموزش و سلامت از سوی دولت افزایش می‌یابد که این امر ارتقای سطح توسعه انسانی را در پی دارد.
سازمان‌های غیر دولتی به منظور فعالیت‌های عامه المنفعه تشکیل می‌گردند. فعالیت‌های این سازمان‌ها از جمله پروژه‌های درآمد زا برای فقرا، ساختن مدرسه و مراکز بهداشتی و بیمارستان که بطور مستقیم تأثیر به سزایی بر توسعه انسانی دارند، است. رشد اقتصادی موجب توسعه اجتماعی و افزایش فعالیت این سازمان‌ها میگردد و به این ترتیب سطح توسعه انسانی افزایش می‌یابد. (مهدیلو و دیگران، 1394: 28)
2 – 7. جریان از توسعه انسانی به رشد اقتصادی
توسعه انسانی به افزایش درآمد ملی کمک می‌کند، افراد سالم، با سواد و تغذیه بهتر در فعالیت‌های اقتصادی بیشتر می‌توانند اشتراک نمایند و عمده ترین نتیجه توسعه انسانی بلند رفتن سطح قابلیت افراد است که در پیامد آن میزان بهره وری را بالا تر می‌برد. «بهداشت و آموزش جمعیت از عوامل تعیین کننده رشد و تولید است». (فطرس و ترکمنی، 1391: 63) بنا بر این با در نظر داشت دو جریان مذکور، عملکرد کشورها در رابطه با رشد اقتصادی و توسعه انسانی به چهار دسته تقسیم می‌شوند:
1. توسعه انسانی پائین و رشد اقتصادی کم (چرخه معیوب)، 2. توسعه انسانی بالا و رشد اقتصادی زیاد (چرخه خوب و کامل)، 3. توسعه انسانی بالا و رشد اقتصادی کم (توسعه انسانی نا متوازن) 4. توسعه انسانی پائین و رشد اقتصادی زیاد (رشد اقتصادی نا متوازن). در چرخه کامل، توسعه انسانی بالا افزایش رشد را در پی دارد که به نوبه خود باعث بالا رفتن توسعه انسانی میشود.
در چرخه معیوب، توسعه انسانی ضعیف باعث کاهش رشد میشود. این وضع به نوبه خود باعث کاهش در توسعه انسانی میشود. (فطرس و ترکمنی، 1391: 66) خلاصه این که پیوند توسعه مالی با توسعه انسانی از مقوله‌های اساسی و مهمی در روند دستیابی به توسعه میباشد.
شاخص‌های توسعه انسانی در افغانستان
تجارب کشورهای پیشرفته نشان می‌دهد که سرمایه گزاری در سرمایه انسانی دارای بازدهی فوق العاده است و بدون توجه به آموزش و پرورش و تغییرات و تحولات کیفی آن نمی‌توان به رشد اقتصادی دست یافت. از سوی دیگر وضع بهداشت فرت یا گروه با سطح در آمد مرتبط بوده وبهروروی حلقه واصل بین این دو است. به عبارت دیگر بهبود بهداشت به افزایش در بهره‌وری نیروی کار منجر شده و همچنین در آمد بالاتر باعث پیشرفت تحصیلی و بهبود سلامتی میشود.
مدیران و کارکنان بخش بهداشت و درمان، با نقش کلیدی خود در بهبود شاخص‌های بهداشتی، سهم عمده‌ای در توسعه انسانی و ارتقای جایگاه کشور افغانستان در رده بندی جهانی و منطقه‌ای دارند. هرچند با خروج نیروهای خارجی، نیروهای داخلی توانسته است تا حدی در مقابل شورشیان و گروه‌های تروریستی مقابله کند اما افزایش حملات تروریستی و دلسرد شدن مردم از آینده افغانستان خروج سرمایه از افغانستان و در نتیجه کاهش سرمایه گزاری باعث شده است، شاخص‌های مربوط به آموزش و بهداشت در بین خانواده‌های افغانستانی کاهش پیدا کند که در نتیجه آن شاهد کاهش و افت شاخص توسعه انسانی در کشور افغانستان باشیم. (محمدی، 1397)
در بخش توسعه انسانی و اجزای آن یا (Human Development Index and its components) افغانستان در رتبه 169 ام بالاتر از هایتی و سودان که مشترکاً در رتبه 170 ام و پائین تر از سنگال که در رتبه 168 ام جدول توسعه انسانی قرار دارد. که سازمان ملل روند توسعه انسانی را کند توصیف نموده است که در سال 2019 با داشتن شاخص 0.511شاخص عمومی توسعه انسانی که امید به زندگی در آن 64.8 سال؛ و سال‌های مورد انتظار تحصیلی 10.2 سال با میانگین سال‌های تحصیلی 3.9 سال و هم چنان درآمد سرانه نا خالص ملی یا GNP به 2229 دالر در سال 2019 و بلآخره تولید ناخالص ملی GNI صفر قرار دارد. (گزارش توسعه انسانی، 2020) در اینجا فهرستی از ولایت‌های افغانستان که به 8 زون تقسیم شده است بر پایه شاخص توسعه انسانی براساس آمار سال ۲۰۱۸ گردآوری شده بود دیده میشود که از سال 2017 تا اکنون یک تغییرات به مشاهده می‌رسد.
| رتبه | میانگین شاخص توسعه‌انسانی با تفکیک ولایات افغانستان (2017) | ۰٫۴۹۶ | جیبوتی |
| ۱ | مرکز :کابل، میدان وردک، کاپیسا، لوگر، پروان، پنجشیر | ۰٫۵۷۴ | آنگولا |
| ۲ | شمال :سمنگان، سرپل، بلخ، جوزجان، فاریاب | ۰٫۵۱۶ | ساحل عاج |
| ۳ | جنوب شرق :غزنی پکتیا پکتیکا خوست | ۰٫۴۹۰ | جیبوتی، مالاوی |
| ۴ | کوهستان مرکزی :بامیان، دایکندی | ۰٫۴۸۴ | مالاوی |
| ۵ | شرق: ننگرهار، کنر، لغمان، نورستان | ۰٫۴۷۸ | مالاوی |
| ۶ | غرب :غور، هرات، بادغیس، فراه | ۰٫۴۶۲ | یمن، گینه بیسائو |
| ۷ | شمال شرق: بغلان، تخار، بدخشان، کندوز | ۰٫۴۶۱ | گینه بیسائو |
| ۸ | جنوب :اروزگان، هلمند، زابل، نیمروز، قندهار | ۰٫۴۲۳ | بوروندی |
منبع (ویکی پیدیا، 1399)
به اساس گزارش سازمان ملل در آمد سرانه مردم افغانستان بین سال‌های 1990 تا سال 2019 میلادی 10 در صد کاهش یافته است. عبدالله الدر دری نماینده برنامه توسعه سازمان ملل در افغانستان گفته است: «نشر گزارش توسعه انسانی در سال جاری همزمان با پایان کنفرانس ژنو در مورد افغانستان و تعهد روشن جامعه جهانی برای ادامه حمایت این کشور برای بهبود زندگی شهروندان افغانستان است.» او گفته است که اکنون تمام شرکای افغانستان باید با دولت و مردم افغانستان هماهنگ کار و همکاری کنند و به این کشور کمک کنند که در زمینه توسعه انسانی به جایگاه بهتر دست یابد. (الدر دری، 1399)
به اساس گزارش کیفیت توسعه انسانی[1] افغانستان در سال 2019 با توجه به کیفیت سلامتی[2] با امید به زندگی 14.6 در صد؛ برای هر ده هزار نفر به تعداد 2.8 نفر پزشک و چهار بستر در بیمارستان داشته است. هم چنان در بخش کیفیت آموزش[3] نسبت هر 49 نفر یک آموزگار گزارش شده که از تعداد مکاتب ابتدایی، لیسه و دوره‌های بالاتر از سال 2010 تا 2019 آمار در دست نیست. هم چنان در بخش کیفیت استاندارد زندگی[4] متاسفانه شغل آسیب پذیر از فیصدی کل اشتغال 79.7 در صد بوده ولی در مقابل نوید بخش ترین قسمت این گزارش دسترسی 98.3 در صد از جمعیت روستایی کشور به برق است. (گزارش کیفیت انسانی، 2020)
پایداری اقتصادی – اجتماعی: سطح پایداری اقتصادی در افغانستان طی سال‌های 2015 تا 2019 با توجه به پس از انداز خالص تنظیم شده 5.4 در صد از در آمد ناخالص میزان خدمات بدیهی 4.9 در صد و رشد سرمایه ناخالص آن 17.8 در صد و نیروی کار متخصص 19.2 در صد، شاخص صادرات افغانستان 0.399 در صد بوده در حالی که هیچ میزانی از در آمد ناخالص به بخش هزینه توسعه تحقیقات اختصاص نیافته است.
هم چنان در عرصه پایداری اجتماعی نسبت وابستگی سنی هر یک هزار نفر بین65 و بالاتر از آن 0.1 نفر میباشد. هم چنان هزینه‌های آموزشی و بهداشت و هزینه‌های نظامی از تولید نا خالص ملی فقط 16.8 در صد را در بر می‌گیرد. (گزارش پایداری اقتصادی اجتماعی، 2020) شاخص توسعه انسانی تعدیل شده از نابرابری بر اساس گزارش 2020 امید به زندگی در افغانستان با توجه به ارزش 28.3 در صد؛ نابرابری شاخص امید به زندگی به 0.495 تنظیم گردیده است. هم چنان نابرابری آموزش و پرورش 45.4 در صد و شاخص نابرابری آموزش و پرورش به 0.226 تعدیل شده است. (گزارش شاخص نابرابری تعدیل شده، 2020)
تولید ناخالص داخلی افغانستان در سال ۱۳۹۷ به شمول درآمد ناشی از تولید تریاک به ۲۰.۵ میلیارد دلار رسید در حالیکه این رقم برای سال قبل از آن ۲۱.۴ میلیارد دلار بود. در نتیجه درآمد سرانه به قیمت جاری نیز نسبت به سال قبل از ۷۱۹ به ۶۴۷ دلار آمریکایی کاهش یافته است.
تولید ناخالص داخلی افغانستان بدون درآمد تریاک ۱۹.۸۹ میلیارد دلار اعلام شده و آمده که هر افغان بدون درآمد تریاک ۶۳۰ دلار سالانه درآمد دارد. تولید ناخالص داخلی سرانه ارزش‌های فعلی، داده‌های تاریخی، پیش بینی، آمار، نمودار و تقویم اقتصادی افغانستان
| افغانستان تولید ناخالص داخلی | گذشته | قبلی | بالاترین | پایین ترین | واحد |
| نرخ رشد تولید ناخالص داخلی سالانه | 4.03 | 1.58 | 17.20 | -1.80 | در صد |
| تولید ناخالص داخلی | 19.10 | 19.48 | 20.56 | 0.54 | USD میلیارد |
| تولید ناخالص داخلی سرانه | 571.50 | 563.80 | 587.60 | 330.30 | USD |
| تولید ناخالص داخلی سرانه PPP | 2202.30 | 2190.20 | 2264.30 | 1272.90 | USD |
| تشکیل سرمایه ثابت ناخالص | 171113.00 | 200573.00 | 239842.70 | 22874.70 | AFN Million |
| تولید ناخالص داخلی به قیمت های ثابت | 1327919.00 | 1276508.00 | 1327919.00 | 202528.00 | Million AFS |
| تولید ناخالص داخلی از کشاورزی | 401910.25 | 332732.86 | 401910.25 | 77324.00 | AFN Million |
| تولید ناخالص داخلی از ساخت و ساز | 41148.37 | 41713.27 | 68077.20 | 8700.00 | AFN Million |
| تولید ناخالص داخلی از ساخت | 65666.83 | 72600.38 | 72600.38 | 34286.60 | AFN Million |
| تولید ناخالص داخلی از معادن | 24150.77 | 23762.67 | 24150.77 | 256.30 | AFN Million |
| تولید ناخالص داخلی از خدمات | 714674.02 | 721890.76 | 721890.76 | 69162.00 | AFN Million |
| تولید ناخالص داخلی از حمل ونقل عمومی | 50297.50 | 53744.39 | 136478.40 | 20274.10 | AFN Million |
| تولید ناخالص داخلی از خدمات رفاهی | 19983.03 | 19804.47 | 24794.93 | 121.00 | AFN Million |
شاخص فقر چند بعدی افغانستان با در نظر داشت سال و نظر سنجی 2008 الی 2019 در 19783000 نفر که مورد سرشماری قرار گرفتند عدد 0.272را نشان می‌دهد؛ شدت محرومیت طی همین سال‌ها 48.6 در صد بوده و نابرابری بین فقرا 0.020 را نشان می‌دهد. هم چنان جمعیت در فقر شدید چند بعدی 24.9 در صد و جمعیت آسیب پذیر در برابر فقر چند بعدی نیز به 18.1 در صد می‌رسد. فقر در سطح ملی نیز به 54.5 در صد تخمین شده است. (گزارش فقر چند بعدی، 2020)
شاخص نابرابری جنسیتی در افغانستان 0.655 محاسبه گردیده و در مرتبه 157 مین کشور جهان در این شاخص قرار دارد. از هر صد هزار زن هنگام زایمان 638 مادر از بین میروند؛ میزان تولدات به ازای هر هزار زن 15 تا 19 ساله 69 زن را شامل است. سهم زنان در پارلمان افغانستان 27.2 در صد و بقیه سهم مردان است. و از هر اجتماعی که حد اقل از تحصیلات سطح متوسط برخوردار هستند سهم زنان بالاتر از 25 ساله 13.2 در صد و مردان 36.9 در صد بوده و بلاخره نرخ مشارکت نیروی کار بالاتر از 25 ساله سهم زنان 21.6 و مردان 74.7 در صد میباشد. (گزارش شاخص نابرابری جنسیتی، 2020)
نتیجه گیری
هدف از توسعه انسانی این است که کشورها بتوانند تا با توجه به ظرفیت‌های افراد و توانایی‌های شان تغییرات در عرصه توسعه در پیوند با نقش انسان‌های تغییر داده و با استفاده از آمار و ارقام مندرج راپور شاخص‌های توسعه انسانی و سایر شاخص‌های فرعی مرتبط به آن جایگاه شان را در جدول تغییر دهند تا به بهبود امور اجتماعی و اقتصادی شان تلاش جدی به خرج دهند. توسعه انسانی پس از این که مقیاس رشد اقتصادی تنها به بن بست رسید مورد نظر قرار گرفت. بنا بر این ابعاد اجتماعی، انسانی و رفاهی در کنار رشد اقتصادی شاخص توسعه را شکل دادند.
مباحث نظری در باب توسعه انسانی ریشه در نظریه‌های توسعه دارند چون نظریه‌های نوسازی، نظریه وابستگی و نظریه نظم جهانی این مباحث نظری زمینه توجه به توسعه فرا تک خطی فراهم ساخت و صرف صنعتی شدن، یا رشد تولید نا خالص ملی نشانگر پیشرفت و توسعه نیست بلکه میزان شاد بودن مردم بر میگردد به توسعه چند وجهی که عمده ترین شکل آن بر میگردد به شاخص‌های توسعه انسانی که در واقع راهکاری است برای اندازه گیری پیشرفت، توسعه انسانی در طول یک زمان مشخص میباشد.
افغانستان از جمله کشورهای جهان سوم در شرایط به شدت بحرانی و جنگ‌های داخلی و تحمیلی از یک‌طرف و گسترش فقر، نابرابری اجتماعی (قومیت، جنیسیت و طبقاتی) جایگاه این کشور را در جدول کشورهای توسعه یافته از منظر شاخص توسعه انسانی در کنار کشورهای جنوب صحرای افریقا قرار داده است که حداقل در کنار کشورهای همسایه دها مرتبه در سطح نازل قرار گرفته است. در رده بندی کشورها جایگاه آن 169 ام با داشتن شاخص انسانی0.511 شاخص عمومی را در نظر گرفته است.
عامل عقب ماندگی افغانستان در امر توسعه انسانی نا امنی و جنگ‌ها قلمداد شده است و البته در سال 2020 با سر گرفته شدن گفتگوهای صلح شاخص‌های امید به زندگی را بیشتر ساخته و تغیر اندکی در این بخش رو نما شده است در حالی که در سایر بخش‌ها از یک دهه به این طرف به شدت افت داشته است.
[1] Quality of human development.
[2] Quality of health.
[3] Quality of education.
[4] Quality of standard of living.
