زلمی نشاط و داغی‌خدا داغییف
برگردان به پارسی: آریاپرس
در تاریخ ۳ جولای ۲۰۲۵، روسیه نخستین کشوری شد که به‌طور رسمی حکومت تحت رهبری طالبان در افغانستان را با پذیرش سفیر این گروه به رسمیت شناخت [i] — اقدامی که نشانگر تغییر چشمگیر نسبت به موضع پیشین مسکو در دوره حکومت قبلی طالبان بین سال‌های ۱۹۹۶ تا ۲۰۰۱ بود.
در آن زمان، مسکو از دولت به رسمیت شناخته‌شده توسط جامعه جهانی به رهبری رئیس‌جمهور برهان‌الدین ربانی و فرمانده ائتلاف شمال، احمدشاه مسعود، حمایت می‌کرد؛ رهبرانی که برای مقاومت در برابر طالبان، القاعده و دیگر شبکه‌های تروریستی منطقه‌ای به شمال‌شرق کشور عقب‌نشینی کرده بودند. در دور اول حاکمیت طالبان تنها پاکستان، عربستان سعودی و امارات متحده عربی رژیم طالبان را به رسمیت شناخته بودند.
تصمیم اخیر روسیه با دکترین استراتژیک جدید این کشور مبنی بر دنبال کردن «راه‌حل‌های منطقه‌ای برای مشکلات منطقه‌ای» همسو است.[ii] این رویکرد که ایران، چین و پاکستان نیز به آن پایبند هستند، به دنبال کاهش نفوذ غرب در منظومه‌ی ژئوپلیتیکی در حال تغییر منطقه بوده و با چشم‌انداز گسترده‌تر مسکو برای ایجاد یک نظم چندقطبی جهانی هم‌راستا است؛ نظمی که نفوذ روسیه را از بلاروس تا آسیای مرکزی و افغانستان تقویت می‌کند.
درک این تغییر مستلزم بررسی دخالت تاریخی روسیه در امور افغانستان و همچنین اصول سیاست خارجی 2023 آن[iii] و فارمت مسکو در مورد افغانستان است.
مروری بر روابط افغانستان و روسیه
در میانه‌ای قرن نوزدهم، امپراتوری تزارها به آسیای مرکزی و قفقاز گسترش یافت. تا دهه ۱۸۸۰، روسیه با هندبریتانوی[iv] توافق کرد که افغانستان به‌عنوان یک دولت حائل باقی بماند و تحت حمایت بریتانیا قرار گیرد.
پسانتر، اتحاد جماهیر شوروی مرزهای رسمی خود را در آسیای مرکزی و قفقاز تثبیت کرد. پس از استقلال هند و پاکستان در ۱۹۴۷، افغانستان تلاش کرد میان اتحاد شوروی و قدرت‌های غربی پس از جنگ جهانی دوم تعادل ایجاد کند، اما به‌تدریج به سمت شوروی گرایش یافت. کودتای طرفدار شوروی در سال ۱۹۷۸ موجب اشغال ده‌ساله افغانستان توسط نیروهای شوروی شد [v]. پس از خروج مسکو در سال ۱۹۸۹ و فروپاشی شوروی در ۱۹۹۱، مجاهدین حکومت طرفدار شوروی را سرنگون کردند.
در ابتدا، روسیه نسبت به بی‌ثباتی تحت حکومت مجاهدین نگران بود، اما پس از ظهور طالبان، از ائتلاف شمال به رهبری احمدشاه مسعود حمایت کرد[vi]؛ ائتلافی که در برابر طالبان، القاعده و گروه‌های جهادی منطقه‌ای، از جمله جنگجویان آسیای مرکزی و چچنی تحت حمایت پاکستان می‌رزمید.
در دوران پوتین، روسیه پس از حملات ۱۱ سپتامبر ۲۰۰۱ با تلاش‌های غرب در افغانستان همکاری کرد[vii]، اما این همکاری پس از بحران اوکراین در ۲۰۱۴ تغییر مسیر داد. مسکو از طریق ایران با طالبان تماس برقرار کرد و در سال ۲۰۱۷ «فارمت مسکو» را برای افغانستان ایجاد کرد. با حذف طالبان از فهرست سازمان‌های تروریستی روسیه در اوایل ۲۰۲۵، به رسمیت شناختن رسمی این گروه از نظر سیاسی در روسیه امکان‌پذیر گردید.
سیاست خارجی روسیه در آسیای مرکزی و افغانستان
«اصول سیاست خارجی 2023 مسکو»[viii]چشم‌انداز روسیه را برای جهانی چندقطبی با مناطق نفوذ مختلف ترسیم می‌کند. آسیای مرکزی در این چشم‌انداز نقشی محوری دارد و بر اساس آنچه که این سند روابط تاریخی، فرهنگی و نهادی می‌نامد، بخشی از «خارج نزدیک» روسیه محسوب می‌شود.
اگرچه هدف اصلی کاهش نفوذ غرب است، اما حضور رو به گسترش چین در این منطقه ابهاماتی ایجاد کرده است. با این حال، آسیای مرکزی همچنان بخش کلیدی «شراکت بزرگ اوراسیایی» روسیه باقی می‌ماند و این چشم‌انداز توسط نهادهایی چون سازمان پیمان امنیت جمعی (CSTO)، اتحادیه اقتصادی اوراسیا (EAEU) و کشورهای مستقل مشترک‌المنافع (CIS) پشتیبانی می‌شود.
در این چارچوب، افغانستان بار دیگر به‌عنوان یک دولت حائل اهمیت می‌یابد که نقش آن جلوگیری از گسترش بی‌ثباتی به آسیای مرکزی است. تعامل روسیه با طالبان با هدف مهار تهدیدهای منطقه‌ای از جمله تروریسم، قاچاق مواد مخدر و سایر چالش‌های امنیتی صورت می‌گیرد.
روسیه با گسترش دکترین «راه‌حل‌های منطقه‌ای» حتی در مواردی مانند تنش میان ارمنستان و آذربایجان، به‌دنبال تقویت رهبری خود در منطقه و به حاشیه راندن نهادهای بین‌المللی تحت رهبری غرب است.
فارمت مسکو برای افغانستان
این فارمت در سال ۲۰۱۷ ایجاد شد که اعضای آن شامل روسیه، چین، ایران، هند، پاکستان، افغانستان و پنج جمهوری آسیای مرکزی است. قطر، امارات، عربستان و ترکیه نیز به‌عنوان شرکت‌کنندگان مهمان در نشست‌های این فارمت دعوت می‌شوند. هدف این فارمت، ترویج آشتی، تقویت امنیت و توسعه اقتصادی از طریق افزایش ارتباط میان اعضا است.
از سال ۲۰۱۸ بدین‌سو فارمت مسکو میزبان نمایندگان طالبان از دفتر دوحه و برخی چهره‌های سیاسی مستقل بوده است، هرچند این موضوع با اعتراض رهبران سابق جمهوری افغانستان از جمله رئیس‌جمهور اشرف غنی و وزیر خارجه دکتر عبدالله عبدالله مواجه شده است.[ix]
پس از بازگشت مجدد طالبان به قدرت در اگست ۲۰۲۱، روند دوحه به رهبری سازمان ملل متحد در مورد افغانستان به طور قابل توجهی تضعیف شد. روسیه و چین به همراه ایران، به عنوان اعضای شورای امنیت سازمان ملل متحد، اکنون بر بحث‌های منطقه‌ای تسلط دارند و اغلب مانع تلاش‌ها برای دستیابی به اجماع گسترده‌تر در میان جامعه جهانی می‌شوند. این وضعیت، چندپارگی عمیق‌تر حکومت جهانی را در بحبوحه چالش‌های ناشی از چندقطبی‌گرایی برجسته می‌کند.
پیامدهای به رسمیت شناختن طالبان توسط روسیه
به رسمیت شناختن گروهی چون طالبان توسط روسیه که پیوندهای عمیق با القاعده و بیش از ۲۰ سازمان تروریستی منطقه‌ای دارد، باعث ایجاد نگرانی‌های جدی می‌گردد. طالبان که در ابتدا در دهه 1990 از طریق شبکه‌های مدرسه‌ای پاکستان تشکیل شد، همچنان با گروه‌هایی[x] مانند حزب اسلامی ترکستان (TIP)، جنبش اسلامی ازبکستان (IMU)، جماعت انصارالله (JA) و تحریک طالبان پاکستان (TTP) روابط دارد.[xi] پیوندهای طالبان با القاعده شامل چندین گروه وابسته به القاعده ، مانند القاعده در مغرب اسلامی (AQIM)، القاعده در شبه قاره هند (AQIS) و القاعده در شبه جزیره عربستان (AQAP) می‌شود. القاعده نیز به نوبه خود با گروه‌هایی مانند الشباب، جماعت نصر الاسلام والمسلمین (JNIM) و بسیاری دیگر متحد است.
رهبر القاعده بیعت خود را با «امیرالمؤمنین» طالبان؛ فردی که به‌عنوان یک عنصر وحدت‌بخش میان این گروه‌ها عمل می‌کند، اعلام کرده است.[xii] گزارش‌های گروه پشتیبانی تحلیلی و نظارت بر تحریم‌های سازمان ملل بارها بر وجود «روابط همزیستی» میان این گروه‌ها تأکید کرده‌اند.[xiii] به‌عبارت دیگر، بخش بزرگی از شبکه جهانی تروریسم به جز داعش که استثنا محسوب می‌شود، با طالبان پیوند دارد.
به تاریخ ۸ جولای ۲۰۲۵، دادگاه بین‌المللی کیفری حکم بازداشت «امیرالمؤمنین» طالبان و رئیس دادگاه عالی این گروه، عبدالحکیم حقانی را صادر کرد. آنان به ارتکاب جنایات علیه بشریت از جمله آزار و سرکوب زنان و دختران متهم شدند. این اقدام روند به رسمیت شناختن طالبان توسط سایر کشورها را دشوارتر خواهد کرد.
طالبان: اسلام‌گرایان و جهادگرایان، نه نمایندگان پشتون‌ها
نکته بسیار مهم این است که برخلاف ادعای خود طالبان، این گروه نماینده پشتون‌ها یا اسلام سنتی مردم روستاهای افغانستان نیست. اسلام روستایی و سنتی این منطقه قرن‌ها بخشی از جهان پارسی‌بان بوده است که هیچ سنخیتی با اسلام‌گرایی یا جهادگرایی طالبان ندارد. در واقع، تفسیر طالبان از اسلام شباهت بیشتر به تفسیر القاعده و گروه‌های هم‌پیمان آن دارد تا سنت‌های دینی محلی.
به رسمیت شناختن گروهی که از طریق ترور سیستماتیک قدرت را به‌دست آورده، می‌تواند سنت خطرناکی را ایجاد کند. طالبان پس از بازگشت به قدرت، سیستم آپارتاید جنسیتی را احیا کرده، اجتماعات متنوع [کشور را از حقوق اساسی شان] محروم ساخته، حقوق بشر را نقض و جامعه مدنی را هدف قرار داده است. افغانستان، کشوری با جمعیتی متنوع و اقوام گوناگون، اکنون با حکومتی انحصاری و مبتنی بر تفسیر دینی افراطی مواجه است که هدف آن حمایت از متحدان جهادی و افراطی‌سازی جوانان، به‌ویژه در ولایات مرزی با آسیای مرکزی است.
با به رسمیت شناختن طالبان، روسیه عملاً از سیاست‌های زن‌ستیزانه، تبعیض قومی و عدم مشروعیت این گروه در میان مردم افغانستان حمایت کرده است؛ اقدامی که یادآور بازی بزرگ دوران تزاری و تجاوزات دوران شوروی است.
فراخوانی برای حمایت منطقه‌ای
به رسمیت شناختن طالبان توسط مسکو ممکن است، به عوض ایجاد ثبات، ممکن است به بی‌ثباتی بیشتر منجر شود. بر اساس قطعنامه سازمان ملل متحد[xiv] از جولای ۲۰۲۲ که آسیای مرکزی را به‌عنوان منطقه‌ای برای صلح، اعتماد و همکاری تعریف می‌کند، کشورهای منطقه باید بر حاکمیت خود تأکید کرده و از قرار گرفتن در حوزه نفوذ روسیه پرهیز کنند.
در عوض، آنان باید از کثرت‌گرایی در افغانستان حمایت کنند — از طریق تقویت صدای زنان، جنبش‌های مقاومت، جامعه مدنی و جوامع موزاییکی کشور. همچنین باید از فرآیند سیاسی‌ای حمایت کنند که بازتاب‌دهنده پیچیدگی قومی و جمعیتی افغانستان باشد.
درس‌های آموخته‌شده از قرن نوزدهم و بیستم روشن است: نه افغانستان و نه آسیای مرکزی، هیچ‌کدام نباید به مهره‌هایی در بازی قدرت‌های امپریالیستی تبدیل شوند. حمایت از حاکمیت ملی در این کشورها به معنای پشتیبانی از آینده‌ای مبتنی بر کرامت، همه شمول بودن و از همه مهم‌تر حق تعیین سرنوشت مردم است.
منابع
[i]. Trevelyan, M. (2025). ‘Russia becomes first country to recognize Taliban government of Afghanistan’, Reuters, 4 July 2025, retrieved from: https://www.reuters.com/world/asia-pacific/russia-becomes-first-country-recognise-taliban-government-afghanistan-2025-07-03/.
[ii]. The Ministry of Foreign Affairs of the Russian Federation (2025). ‘Foreign Minister Sergey Lavrov’s remarks…’, 25 June 2025, retrieved from: https://www.mid.ru/en/press_service/vizity-ministra/2031649/.
[iii]. Ashby, H. and Glantz, M. (2023). ‘What You Need to Know About Russia’s New Foreign Policy Concept’, United States Institute of Peace,10 May 2023, retrieved from: https://www.usip.org/publications/2023/05/what-you-need-know-about-russias-new-foreign-policy-concept.
[iv]. Britishempire.me (2025). ‘What was the Great Game? Retrieved from: https://www.britishempire.me.uk/greatgame.html.
[v]. Britannica (2025). ‘Soviet invasion of Afghanistan’, retrieved from: https://www.britannica.com/event/Soviet-invasion-of-Afghanistan.
[vi]. Lang, J. (2014). ‘Afghanistan: the view from Russia’, ISS Europa, retrieved from: https://www.iss.europa.eu/sites/default/files/EUISSFiles/Alert_10-Afghanistan_view_from_Russia.pdf.
[vii]. Chatham House (2021). ‘9/11 and US-Russia relations’, 9 September 2021, retrieved from: https://www.chathamhouse.org/events/all/members-event/911-and-us-russia-relations.
[viii]. The Ministry of Foreign Affairs of the Russian Federation (2025). ‘Foreign Minister Sergey Lavrov’s remarks…’, 25 June 2025, retrieved from: https://www.mid.ru/en/press_service/vizity-ministra/2031649/.
[ix]. George, S. (2021). ‘A ramped-up push for peace is splintering Afghanistan’s already fragile government’, The Washington Post, 10 April 2021, retrieved from: https://www.washingtonpost.com/world/2021/04/10/afghanistan-peace-talks-taliban/.
[x]. Mir, A. (2023). ‘Two Years Under the Taliban: Is Afghanistan a Terrorist Safe Haven Once Again?’, United States Institute of Peace, 15 August 2023, retrieved from: https://www.usip.org/publications/2023/08/two-years-under-taliban-afghanistan-terrorist-safe-haven-once-again.
[xi]. Roggio, B. (2025). ‘Pakistani and Tajik Taliban open training camps in Afghanistan’, FDD’s Long War Journal, 13 February 2025, retrieved from: https://www.longwarjournal.org/archives/2025/02/pakistani-and-tajik-taliban-open-training-camps-in-afghanistan.php.
[xii]. Al Jazeera (2015). ‘Al-Qaeda’s Zawahiri pledges allegiance to Taliban head’, 13 August 2015, retrieved from: https://www.aljazeera.com/news/2015/8/13/al-qaedas-zawahiri-pledges-allegiance-to-taliban-head.
[xiii]. Security Council Report (2025). ‘UN Documents on Afghanistan’, retrieved from: https://www.securitycouncilreport.org/un-documents/afghanistan/.
[xiv]. United Nations Digital Library System (2022). ‘Zone of peace, trust and cooperation of Central Asia’, retrieved from: https://digitallibrary.un.org/record/3983321?ln=en.
——————————————-
در مورد نویسنده‌گان مقاله
زلمی نشاط
زلمی نشاط بنیان‌گذار و رئیس اجرایی بنیاد جهانی موزاییک، یک مؤسسه خیریه ثبت شده در بریتانیا است که بر افغانستان و آسیای مرکزی تمرکز دارد. او پیش از این در موسسه تونی بلر در زمینه آسیای مرکزی و جنوبی کار می‌کرد. نام کاربری زلمی @ZalNishat است.
داغی‌خدا داغیف
داغی‌خدا داغیف پژوهشگر ارشد در مؤسسه مطالعات اسماعیلی (IIS) در لندن و نویسنده چندین کتاب در مورد آسیای مرکزی است. داغی همچنین عضو هیئت مشاوران بنیاد جهانی موزاییک است. نام کاربری داغی @qadamzoda است.
